رابطه حکومت و دین - شبستری ۸

حکومت بايد که به دين وابسته نباشد
مصاحبه روزنامه آلماني زود دويچه سايتونگ
با محمد مجتهد شبستری

انتشار مقاله ۲۴ اکتبر۲۰۰۷

رابطه ميان حکومت و دين از موضوعات اساسي اسلام مدرن به شمار ميرود و محمد مجتهد شبستری که از روحانيون ايران می باشد، دهها سال در اين زمينه انديشيده است.

سئوال : ناقدين سرشناسی مانند نجله کِـلِک و اَيان هيرزی علی يا نويسنده ای بنام رالف جيوردانو بر اين نظراند که اسلام به دموکراسی، حقوق بشر و بويژه به حقوق زنان کوچکترين ربطی ندارد.

پاسخ : اين را من نميتوانم بپذيرم. شريعت که حقوق مربوط به اخلاق اسلامی است، به اصلاحات نيازمند است؛ اين سخن درستی است. اما اين بدان معنا نيست که برای دست يافتن به عدالت بيشتری از جمله برای زنان اسلام کنار گذاشته شود. تمامی اديان مشمول تحول بوده اند. چرا اسلام از اين قائده مستثناء شود؟

سئوال : ميدانيم که در مراکش در سال ۲۰۰۴ قانون خانواده ی مترقی ای به تصويب رسيد. اما در بسياری از کشورها، از جمله در ايران، هيچ اصلاحاتی صورت نمی گيرند، نه در حقوق خانواده و نه در حقوق جزائی.

پاسخ : اين صحت دارد، حتّا گاهی عقب گرد نيز مشاهده ميشود. اما اين بدان معنا نيست که نظام حقوقی اصولاً اصلاح ناپذير باشد. اينکه اصلاحات به ميزان کافی به پيش نمی رود دلائل سياسی دارد. قدرتمندان بزرگترين مانع اينگار اند.

سئوال : در کشورهائی که بعنوان امپراطوری مسيحی، حکومت يهودی يا جمهوری اسلامی معرفی  شده باشند، وابستگان ساير اديان خود بخود از حقوق عامّه برخودار نيستند.

پاسخ : اين صحّت دارد، اما آيا مسلمانها حتماً بايد حکومت خود را بعنوان حکومت اسلامی اعلام کنند؟ آنها اين امکان را نيز دارند که برای خود يک حکومت دموکراتيک ايجاد کنند، حکومتی که بر حقوق بشر متّکی باشد. بايد ديد که خواست آنها چيست و اين موضوع به دين ربطی ندارد. و اصلاً بايد ببينيم مقصود از نظام اسلامی چيست؟

سئوال : در اين مورد چندين نمونه وجود دارد.

پاسخ : من هرگز از حکومت اسلامی حرف نزده ام. اينکه ملّتی متشکل از مسلمانان باشد که به خدا ايمان داشته باشند، نماز بخوانند، روزه بگيرند و به اخلاق اسلامی عمل کنند، بدين معنا نيست که نظام سياسی آنها حتماً می بايد يک نظام سياسی دينی باشد. مهم اينست که زندگی اسلامی داشته باشند، اما اينکه آنها سياست و اقتصادشان را چگونه سامان دهند، اين را بايد در هر مقطع تاريخی، با بکار گرفتن خرد خويش ترتيب دهند.

سئوال : چرا تحول و مدرنيزه کردن کشورهای اسلامی اينقدر مشکل است؟

پاسخ : زيرا قدرتمندان اين کشورها نيازی بدين کار ندارند. من نميدانم چرا کشورهای غربی مسلمانها را با حکومتهايشان يکی می گيرند. ملل مسلمان مخالف اصلاحات نيستند. در اين کشورها حاميان اصلاحات بسيارند. اما قدرتمندان با آن مخالف اند. زيرا اصلاحات به معنی قرائت جديد از اسلام است و به معنی به روز کردن زندگيست، به معني اصلاح حقوق انسانهاست و اين اصلاحات به نفع قدرتمداران نخواهد بود.

سئوال : استدلال روحانيون محافظه کار بر اين مبناست که قرآن کلام خداست و معنی آن ثابت است. آيا گشودن مجدد باب تفسير مجاز می باشد؟

پاسخ : بله، حتّا اينکار ضرورت نيز دارد. بسياری از روشنفکران مذهبی با سختگيری و انجماد دينی مخالف اند. به باور ما کار تفسير قرآن پايان پذير نيست. بسياری از آيات می بايست به لحاظ تاريخی فهميده شوند زيرا موضوع آنها دستوراتی می باشند که در زمان نزول آيه پسنديده و عادلانه بوده اند. برای مثال حضرت محمد موقعيت زنان و بردگان را بهبودی بخشيد. بهمين لحاظ نيز ما بايد برای درک روح تعاليم اسلام انديشيده و با فکر خودمان تشخيص دهيم که امروز چه رفتاری عادلانه است و اين مخالفت با قرآن و پيامبر نيست. بعبارت ديگر: مسلمانها نبايد قرآن را لغت به لغت معنا کنند.

سئوال : آيا روزی فرا خواهد رسيد که اصلاح طلبان و بنيادگرايان اختلافات خود را با خشونت حل کنند؟

پاسخ : نه، اما بيم من از اينست که کارهائی که در برخی از کشورها صورت مي گيرند به ميليونها مردم مسلمان نسبت داده شود.

سئوال : به برداشت کشورهای غربی در کشورهای اسلامی اصلاح طلبان هم وجود دارند، اما آنها از قدرت لازم برخوردار نيستند.

پاسخ : اين دو دليل دارد. اولا محافظه کاران ميخواهند قدرت را در دستان خود نگاه دارند. و ثانيا بنيادگرايان غربی احتياج به دشمن دارند. اين دو امر يکديگر را تقويت می کنند و در اين ميان روشنفکران مذهبی و اصلاحگران را می فرسايند.

سئوال : در ايران زنان روز به روز بيشر به تحصيل علوم دينی رو می کنند، زيرا ديگر آنها حاضر نيستند اين کار را در انحصار مردان بگذارند.

پاسخ : اين زنان تأثير بسزائی خواهند داشت. امروزه در تهران مساجد بسياری هست که سخنرانان آنها علمای زن اند.

سئوال : آيا زنان آزاده تر از مردان هستند؟

پاسخ : نه، غالبا چنين نيست. اما اينکه زنان سخنراني مذهبی می کنند، خود يک گامی است. اگر زنان در اجتماعات به سخن گفتن بپردازند و نقشی را به عهده گيرند، از زنان محافظه کار آدمهای آزاده درست می شوند. مهم اينست که آنها از خانه هايشان بيرون آيند. حاکمين بنيادگرا در کشورهای مسلمان دو مخالف عمده دارند: زنان و جوانان. در صورتيکه زنان در منازل بمانند، مردسالاری برجا ميماند و نيز تماميت طلبی. اين دو به همديگر وابسته اند. اگر زنان به حقوقشان برسند، تماميت طلبی به کنار ميرود.

سئوال : برخی از روحانيون ايران از کار سياست عقب نشيني می کنند، زيرا عقيده دارند که دين بايد مجدداً دين بوده و نبايد وسيله قدرت گردد.

پاسخ : اين فکر که دين چيزی به غير از حکومت است امروزه طرفدار بسياری دارد. اما اين بدان معنا نيست که اين روحانيون خواهان جدائی دين از سياست باشند. آنها ميخواهند دين از حکومت جدا باشد. دين ميتواند خواسته هائی را در پيش روي سياست بگذارد، اما مهمّ اينست که دين و حکومت از همديگر جدا باشند.

سئوال : يعنی حکومت سکولار بوده از حاکميت دين خارج باشد؟

پاسخ : البته، اما سکولار به معنائی که در غرب فهميده ميشود و سکولار به معنائی که در اسلام معنی می دهد دو چيز متفاوت اند. دين در کشورهای مسلمان دارای نفوذ بسيار بوده، نقد دولت و قدرت از ارزشهای مذهبی نشئَت ميگيرد. در حاليکه در غرب شمار اندکی از انسانها سياست را با انگيزه های مذهبی مورد انتقاد قرار می دهند.

سئوال : آيا اين تفاوتی که شما قائل هستيد در عين حال ارزيابی شمانيز می باشد يا اينکه اين تشخيص شماست؟

پاسخ : حالت دوم مورد نظرم است. در کشورهای غربی دين نقشی بازی نمی کند، اين يک واقعيت تاريخی است. من بعنوان مسلمان با طيب خاطر سياست را از نظر مذهبی مورد نقد قرار می دهم. نبايست انگيزه های مذهبی را تحقير کرد.

سئوال : تفاوت انگيزه های مذهبی و غيرمذهبی در نقد سياست در چيست؟

پاسخ : ايمان مانعی است بر سر راه پوچ گرائی.

سئوال : آيا اعضاء القاعده مؤمن اند يا پوچ گرا ؟

پاسخ : کردار آنها با ايمان جور در نمی آيد. بسياری از دانشمندان آنها را مورد تجزيه و تحليل قرار داده و به اين نتيجه رسيده اند که آنها زندگی را عبث می يابند. يک انسان مؤمن نمی تواند تروريست باشد.

مصاحبه گر : اليزابت کيدرلـِـن

--------------------------------------------------------------------------------

Süddeutsche Zeitung, Seite 14 : مأخذ

انتشار مقاله اصلي به تاريخ ۲۴.۱۰.۲۰۰۷